3. อนุตฺตริยวคฺโค

1-2. สามกสุตฺตาทิวณฺณนา

[21-22] ตติยสฺส ปฐเม สามคามเกติ สามกานํ อุสฺสนฺนตฺตา เอวํลทฺธนาเม คามเกฯ โปกฺขรณิยายนฺติ โปกฺขรณิยานามเก วิหาเรฯ อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ รตฺติยา ปฐมยามํ อติกฺกมฺม มชฺฌิมยาเม สมฺปตฺเตฯ อภิกฺกนฺตวณฺณาติ อภิกฺกนฺตอติมนาปวณฺณาฯ เกวลกปฺปนฺติ สกลกปฺปํฯ โปกฺขรณิยํ โอภาเสตฺวาติ โปกฺขรณิยานามกํ มหาวิหารํ อตฺตโน โอภาเสน ผริตฺวาฯ สมนุญฺโญติ สมานอนุญฺโญ สมานจิตฺโตฯ โทวจสฺสตาติ ทุพฺพจภาโวฯ ปาปมิตฺตตาติ ลามกมิตฺตตา ฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ปริหานิยธมฺมาว กถิตาฯ ทุติเย อปริหานิยธมฺมา โลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตาฯ

3. ภยสุตฺตวณฺณนา

[23] ตติเย กามราครตฺตายนฺติ กามราครตฺโต อยํฯ ฉนฺทราควินิพทฺโธติ ฉนฺทราเคน วินิพทฺโธฯ ภยาติ จิตฺตุตฺราสภยาฯ ปงฺกาติ กิเลสปงฺกโตฯ สงฺโค ปงฺโก จ อุภยนฺติ สงฺโค จ ปงฺโก จ อิทมฺปิ อุภยํฯ เอเต กามา ปวุจฺจนฺติ, ยตฺถ สตฺโต ปุถุชฺชโนติ ยสฺมิํ สงฺเค จ ปงฺเก จ ปุถุชฺชโน สตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธฯ อุปาทาเนติ จตุพฺพิเธ อุปาทาเนฯ ชาติมรณสมฺภเวติ ชาติยา จ มรณสฺส จ สมฺภเว ปจฺจยภูเตฯ อนุปาทา วิมุจฺจนฺตีติ อนุปาทิยิตฺวา วิมุจฺจนฺติฯ ชาติมรณสงฺขเยติ ชาติมรณานํ สงฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน, นิพฺพานารมฺมณาย วิมุตฺติยา วิมุจฺจนฺตีติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ ฐาเน วิวฏฺเฏตฺวา อรหตฺตเมว ปตฺโต เอส ภิกฺขุฯ อิทานิ ตํ ขีณาสวํ โถเมนฺโต เต เขมปฺปตฺตาติอาทิมาหฯ ตตฺถ เขมปฺปตฺตาติ เขมภาวํ ปตฺตาฯ สุขิโนติ โลกุตฺตรสุเขน สุขิตาฯ ทิฏฺฐธมฺมาภินิพฺพุตาติ อพฺภนฺตเร กิเลสาภาเวน ทิฏฺฐธมฺเมเยว อภินิพฺพุตาฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏเมว กเถตฺวา คาถาสุ วฏฺฏวิวฏํ กถิตํฯ

4. หิมวนฺตสุตฺตวณฺณนา

[24] จตุตฺเถ ปทาเลยฺยาติ ภินฺเทยฺยฯ ฉวายาติ ลามิกายฯ สมาธิสฺส สมาปตฺติกุสโล โหตีติ อาหารสปฺปายอุตุสปฺปายานิ ปริคฺคเหตฺวา สมาธิํ สมาปชฺชิตุํ กุสโล โหติ เฉโก สมตฺโถ ปฏิพโลฯ สมาธิสฺส ฐิติกุสโลติ สมาธิสฺส ฐิติยํ กุสโล, สมาธิํ ฐเปตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถฯ สมาธิสฺส วุฏฺฐานกุสโลติ สมาธิสฺส วุฏฺฐาเน กุสโล, ยถาปริจฺเฉเทน วุฏฺฐาตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถฯ สมาธิสฺส กลฺลิตกุสโลติ สมาธิสฺส กลฺลตาย กุสโล, สมาธิจิตฺตํ หาเสตุํ กลฺลํ กาตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถฯ สมาธิสฺส โคจรกุสโลติ สมาธิสฺส อสปฺปาเย อนุปการเก ธมฺเม วชฺเชตฺวา สปฺปาเย อุปการเก เสวนฺโตปิ, ‘‘อยํ สมาธินิมิตฺตารมฺมโณ อยํ ลกฺขณารมฺมโณ’’ติ ชานนฺโตปิ สมาธิสฺส โคจรกุสโล นาม โหติฯ สมาธิสฺส อภินีหารกุสโลติ อุปริอุปริสมาปตฺติสมาปชฺชนตฺถาย ปฐมชฺฌานาทิสมาธิํ อภินีหริตุํ สกฺโกนฺโต สมาธิสฺส อภินีหารกุสโล นาม โหติฯ โส ปฐมชฺฌานา วุฏฺฐาย ทุติยํ สมาปชฺชติ, ทุติยชฺฌานา…เป.… ตติยชฺฌานา วุฏฺฐาย จตุตฺถํ สมาปชฺชตีติฯ

5. อนุสฺสติฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา

[25] ปญฺจเม อนุสฺสติฏฺฐานานีติ อนุสฺสติการณานิฯ อิติปิ โส ภควาติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.123 อาทโย) วิตฺถาริตาเนวฯ อิทมฺปิ โข, ภิกฺขเว, อารมฺมณํ กริตฺวาติ อิทํ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานํ อารมฺมณํ กริตฺวาฯ วิสุชฺฌนฺตีติ ปรมวิสุทฺธิํ นิพฺพานํ ปาปุณนฺติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต ฉ อนุสฺสติฏฺฐานานิ มิสฺสกานิ กถิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ

6. มหากจฺจานสุตฺตวณฺณนา

[26] ฉฏฺเฐ สมฺพาเธติ ปญฺจกามคุณสมฺพาเธฯ โอกาสาธิคโมติ เอตฺถ โอกาสา วุจฺจนฺติ ฉ อนุสฺสติฏฺฐานานิ, เตสํ อธิคโมฯ วิสุทฺธิยาติ วิสุชฺฌนตฺถายฯ โสกปริเทวานํ สมติกฺกมายาติ โสกานญฺจ ปริเทวานญฺจ สมติกฺกมตฺถายฯ อตฺถงฺคมายาติ อตฺถํ คมนตฺถาย ฯ ญายสฺส อธิคมายาติ สหวิปสฺสนกสฺส มคฺคสฺส อธิคมนตฺถายฯ นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยายาติ อปจฺจยปรินิพฺพานสฺส ปจฺจกฺขกิริยตฺถายฯ

สพฺพโสติ สพฺพากาเรนฯ อากาสสเมนาติ อลคฺคนฏฺเฐน เจว อปลิพุทฺธฏฺเฐน จ อากาสสทิเสนฯ วิปุเลนาติ น ปริตฺตเกนฯ มหคฺคเตนาติ มหนฺตภาวํ คเตน, มหนฺเตหิ วา อริยสาวเกหิ คเตน, ปฏิปนฺเนนาติ อตฺโถฯ อปฺปมาเณนาติ ผรณอปฺปมาณตาย อปฺปมาเณนฯ อเวเรนาติ อกุสลเวรปุคฺคลเวรรหิเตนฯ อพฺยาปชฺเฌนาติ โกธทุกฺขวชฺชิเตนฯ สพฺพเมตํ พุทฺธานุสฺสติจิตฺตเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ ปรโตปิ เอเสว นโยฯ วิสุทฺธิธมฺมาติ วิสุชฺฌนสภาวาฯ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต ฉ อนุสฺสติฏฺฐานานิ มิสฺสกาเนว กถิตานีติฯ

7. ปฐมสมยสุตฺตวณฺณนา

[27] สตฺตเม มโนภาวนียสฺสาติ เอตฺถ มนํ ภาเวติ วฑฺเฒตีติ มโนภาวนีโยฯ ทสฺสนายาติ ทสฺสนตฺถํฯ นิสฺสรณนฺติ นิคฺคมนํ วูปสมนํฯ ธมฺมํ เทเสตีติ กามราคปฺปชหนตฺถาย อสุภกมฺมฏฺฐานํ กเถติฯ ทุติยวาราทีสุ พฺยาปาทปฺปหานาย เมตฺตากมฺมฏฺฐานํ, ถินมิทฺธปฺปหานาย ถินมิทฺธวิโนทนกมฺมฏฺฐานํ, อาโลกสญฺญํ วา วีริยารมฺภวตฺถุอาทีนํ วา อญฺญตรํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปฺปหานาย สมถกมฺมฏฺฐานํ, วิจิกิจฺฉาปหานาย ติณฺณํ รตนานํ คุณกถํ กเถนฺโต ธมฺมํ เทเสตีติ เวทิตพฺโพฯ อาคมฺมาติ อารพฺภฯ มนสิกโรโตติ อารมฺมณวเสน จิตฺเต กโรนฺตสฺสฯ อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตีติ อนนฺตราเยน อาสวานํ ขโย โหติฯ

8. ทุติยสมยสุตฺตวณฺณนา

[28] อฏฺฐเม มณฺฑลมาเฬติ โภชนสาลายฯ จาริตฺตกิลมโถติ ปิณฺฑปาตจริยาย อุปฺปนฺนกิลมโถฯ ภตฺตกิลมโถติ ภตฺตทรโถฯ วิหารปจฺฉายายนฺติ วิหารปจฺจนฺเต ฉายายฯ ยเทวสฺส ทิวา สมาธินิมิตฺตํ มนสิกตํ โหตีติ ยํ เอว ตสฺส ตโต ปุริมทิวสภาเค สมถนิมิตฺตํ จิตฺเต กตํ โหติฯ ตเทวสฺส ตสฺมิํ สมเย สมุทาจรตีติ ตํเยว เอตสฺส ตสฺมิํ สมเย ทิวาวิหาเร นิสินฺนสฺส มโนทฺวาเร สญฺจรติฯ โอชฏฺฐายีติ โอชาย ฐิโต ปติฏฺฐิโตฯ ผาสุกสฺส โหตีติ ผาสุกํ อสฺส โหติฯ สมฺมุขาติ กเถนฺตสฺส สมฺมุขฏฺฐาเนฯ สุตนฺติ โสเตน สุตํฯ ปฏิคฺคหิตนฺติ จิตฺเตน ปฏิคฺคหิตํฯ

9. อุทายีสุตฺตวณฺณนา

[29] นวเม อุทายินฺติ ลาฬุทายิตฺเถรํฯ สุโณมหํ, อาวุโสติ, อาวุโส, นาหํ พธิโร, สุณามิ ภควโต วจนํ, ปญฺหํ ปน อุปปริกฺขามีติฯ อธิจิตฺตนฺติ สมาธิวิปสฺสนาจิตฺตํฯ อิทํ, ภนฺเต, อนุสฺสติฏฺฐานนฺติ อิทํ ฌานตฺตยสงฺขาตํ อนุสฺสติการณํฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาราย สํวตฺตตีติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว สุขวิหารตฺถาย ปวตฺตติฯ อาโลกสญฺญนฺติ อาโลกนิมิตฺเต อุปฺปนฺนสญฺญํฯ ทิวา สญฺญํ อธิฏฺฐาตีติ ทิวาติ สญฺญํ ฐเปติ ฯ ยถา ทิวา ตถา รตฺตินฺติ ยถาเนน ทิวา อาโลกสญฺญา มนสิกตา, รตฺติมฺปิ ตเถว ตํ มนสิ กโรติฯ ยถา รตฺติํ ตถา ทิวาติ ยถา วาเนน รตฺติํ อาโลกสญฺญา มนสิกตา, ทิวาปิ ตํ ตเถว มนสิ กโรติฯ วิวเฏนาติ ปากเฏนฯ อปริโยนทฺเธนาติ นีวรเณหิ อโนนทฺเธนฯ สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวตีติ ทิพฺพจกฺขุญาณตฺถาย สโหภาสกํ จิตฺตํ พฺรูเหติ วฑฺเฒติฯ ยํ ปน ‘‘อาโลกสญฺญํ มนสิ กโรตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ ถินมิทฺธวิโนทนาโลกสญฺญํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ทิพฺพจกฺขุญาณาโลกนฺติ เวทิตพฺพํฯ ญาณทสฺสนปฺปฏิลาภายาติ ทิพฺพจกฺขุสงฺขาตสฺส ญาณทสฺสนสฺส ปฏิลาภายฯ

อิมเมว กายนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ สพฺพากาเรน วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค กายคตาสติกมฺมฏฺฐาเน วุตฺตํฯ กามราคปฺปหานายาติ ปญฺจกามคุณิกสฺส ราคสฺส ปหานตฺถายฯ เสยฺยถาปิ ปสฺเสยฺยาติ ยถา ปสฺเสยฺยฯ สรีรนฺติ มตสรีรํฯ สิวถิกาย ฉฑฺฑิตนฺติ สุสาเน อปวิทฺธํฯ เอกาหํ มตสฺส อสฺสาติ เอกาหมตํฯ ทฺวีหํ มตสฺส อสฺสาติ ทฺวีหมตํฯ ตีหํ มตสฺส อสฺสาติ ตีหมตํฯ ภสฺตา วิย วายุนา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา ยถานุกฺกมํ สมุคฺคเตน สูนภาเวน ธุมาตตฺตา อุทฺธุมาตํ, อุทฺธุมาตเมว อุทฺธุมาตกํฯ ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ อุทฺธุมาตนฺติ อุทฺธุมาตกํฯ วินีลํ วุจฺจติ วิปริภินฺนวณฺณํ, วินีลเมว วินีลกํฯ ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วินีลนฺติ วินีลกํฯ มํสุสฺสทฏฺฐาเนสุ รตฺตวณฺณสฺส ปุพฺพสนฺนิจยฏฺฐาเนสุ เสตวณฺณสฺส เยภุยฺเยน จ นีลวณฺณสฺส นีลฏฺฐาเน นีลสาฏกปารุตสฺเสว ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปริภินฺนฏฺฐาเนหิ นวหิ วา วณมุเขหิ วิสฺสนฺทมานํ ปุพฺพํ วิปุพฺพํ, วิปุพฺพเมว วิปุพฺพกํฯ ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วิปุพฺพนฺติ วิปุพฺพกํฯ วิปุพฺพกํ ชาตํ ตถาภาวํ คตนฺติ วิปุพฺพกชาตํฯ

โส อิมเมว กายนฺติ โส ภิกฺขุ อิมํ อตฺตโน กายํ เตน กาเยน สทฺธิํ ญาเณน อุปสํหรติ อุปเนติฯ กถํ? อยมฺปิ โข กาโย เอวํธมฺโม เอวํภาวี เอวํอนตีโตติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อายุ อุสฺมา วิญฺญาณนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ ธมฺมานํ อตฺถิตาย อยํ กาโย ฐานคมนาทิขโม โหติ, อิเมสํ ปน วิคมา อยมฺปิ เอวํธมฺโม เอวํปูติกสภาโวเยวาติฯ เอวํภาวีติ เอวเมวํ อุทฺธุมาตาทิเภโท ภวิสฺสติฯ เอวํ อนตีโตติ เอวํ อุทฺธุมาตาทิภาวํ อนติกฺกนฺโตฯ

ขชฺชมานนฺติ อุทราทีสุ นิสีทิตฺวา อุทรมํสโอฏฺฐมํสอกฺขิกมํสาทีนิ ลุญฺจิตฺวา ลุญฺจิตฺวา ขาทิยมานํฯ สมํสโลหิตนฺติ เสสาวเสสมํสโลหิตยุตฺตํฯ นิมฺมํสโลหิตมกฺขิตนฺติ มํเส ขีเณปิ โลหิตํ น สุสฺสติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘นิมฺมํสโลหิตมกฺขิต’’นฺติฯ อญฺเญนาติ อญฺเญน ทิสาภาเคนฯ หตฺถฏฺฐิกนฺติ จตุสฏฺฐิเภทมฺปิ หตฺถฏฺฐิกํ ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ วิปฺปกิณฺณํฯ ปาทฏฺฐิกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เตโรวสฺสิกานีติ อติกฺกนฺตสํวจฺฉรานิฯ ปูตีนีติ อพฺโภกาเส ฐิตานิ วาตาตปวุฏฺฐิสมฺผสฺเสน เตโรวสฺสิกาเนว ปูตีนิ โหนฺติ, อนฺโตภูมิคตานิ ปน จิรตรํ ติฏฺฐนฺติฯ จุณฺณกชาตานีติ จุณฺณวิจุณฺณํ หุตฺวา วิปฺปกิณฺณานิฯ สพฺพตฺถ โส อิมเมวาติ วุตฺตนเยน ขชฺชมานาทีนํ วเสน โยชนา กาตพฺพาฯ อสฺมิมานสมุคฺฆาตายาติ อสฺมีติ ปวตฺตสฺส นววิธสฺส มานสฺส สมุคฺฆาตตฺถายฯ อเนกธาตุปฏิเวธายาติ อเนกธาตูนํ ปฏิวิชฺฌนตฺถายฯ สโตว อภิกฺกมตีติ คจฺฉนฺโต สติปญฺญาหิ สมนฺนาคโตว คจฺฉติฯ สโตว ปฏิกฺกมตีติ ปฏินิวตฺตนฺโตปิ สติปญฺญาหิ สมนฺนาคโตว นิวตฺตติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ สติสมฺปชญฺญายาติ สติยา จ ญาณสฺส จ อตฺถายฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต สติญาณานิ มิสฺสกานิ กถิตานีติฯ

10. อนุตฺตริยสุตฺตวณฺณนา

[30] ทสเม อุจฺจาวจนฺติ ยํ กิญฺจิ มหนฺตขุทฺทกํ, อุจฺจนีจํ วาฯ หีนนฺติ นิหีนํฯ คมฺมนฺติ คามวาสิกานํ ทสฺสนํฯ โปถุชฺชนิกนฺติ ปุถุชฺชนานํ สนฺตกํฯ อนริยนฺติ น อริยํ น อุตฺตมํ น ปริสุทฺธํฯ อนตฺถสํหิตนฺติ น อตฺถสนฺนิสฺสิตํฯ น นิพฺพิทายาติ น วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถายฯ น วิราคายาติ น ราคาทีนํ วิรชฺชนตฺถายฯ น นิโรธายาติ น ราคาทีนํ อปฺปวตฺตินิโรธายฯ น อุปสมายาติ น ราคาทีนํ วูปสมนตฺถายฯ น อภิญฺญายาติ น อภิชานนตฺถายฯ น สมฺโพธายาติ น สมฺโพธิสงฺขาตสฺส จตุมคฺคญาณสฺส ปฏิวิชฺฌนตฺถายฯ น นิพฺพานายาติ น นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยายฯ

นิวิฏฺฐสทฺโธติ ปติฏฺฐิตสทฺโธฯ นิวิฏฺฐเปโมติ ปติฏฺฐิตเปโมฯ เอกนฺตคโตติ เอกนฺตํ คโต, อจลปฺปตฺโตติ อตฺโถฯ อภิปฺปสนฺโนติ อติวิย ปสนฺโนฯ เอตทานุตฺตริยนฺติ เอตํ อนุตฺตรํฯ

หตฺถิสฺมิมฺปิ สิกฺขตีติ หตฺถินิมิตฺตํ สิกฺขิตพฺพํ หตฺถิสิปฺปํ สิกฺขติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อุจฺจาวจนฺติ มหนฺตขุทฺทกํ สิปฺปํ สิกฺขติฯ

อุปฏฺฐิตา ปาริจริเยติ ปาริจริยาย ปจฺจุปฏฺฐิตาฯ ภาวยนฺติ อนุสฺสตินฺติ อนุตฺตรํ อนุสฺสติํ ภาเวนฺติฯ วิเวกปฺปฏิสํยุตฺตนฺติ นิพฺพานนิสฺสิตํ กตฺวาฯ เขมนฺติ นิรุปทฺทวํฯ อมตคามินนฺติ นิพฺพานคามินํ, อริยมคฺคํ ภาเวนฺตีติ อตฺโถฯ อปฺปมาเท ปโมทิตาติ สติยา อวิปฺปวาสสงฺขาเต อปฺปมาเท อาโมทิตา ปโมทิตาฯ นิปกาติ เนปกฺเกน สมนฺนาคตาฯ สีลสํวุตาติ สีเลน สํวุตา ปิหิตาฯ เต เว กาเลน ปจฺเจนฺตีติ เต เว ยุตฺตปฺปยุตฺตกาเล ชานนฺติฯ ยตฺถ ทุกฺขํ นิรุชฺฌตีติ ยสฺมิํ ฐาเน สกลํ วฏฺฏทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, ตํ อมตํ มหานิพฺพานํ เต ภิกฺขู ชานนฺตีติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ฉ อนุตฺตริยานิ มิสฺสกานิ กถิตานีติฯ

อนุตฺตริยวคฺโค ตติโยฯ

4. เทวตาวคฺโค

1. เสขสุตฺตวณฺณนา

[31] จตุตฺถสฺส ปฐเม เสขสฺสาติ สตฺตวิธสฺส เสขสฺสฯ ปุถุชฺชเน ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ปริหานายาติ อุปรูปริคุณปริหานายฯ

2-3. อปริหานสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[32-33] ทุติเย สตฺถุคารวตาติ สตฺถริ ครุภาโวฯ ธมฺมคารวตาติ นววิเธ โลกุตฺตรธมฺเม ครุภาโวฯ สงฺฆคารวตาติ สงฺเฆ ครุภาโวฯ สิกฺขาคารวตาติ ตีสุ สิกฺขาสุ ครุภาโวฯ อปฺปมาทคารวตาติ อปฺปมาเท ครุภาโวฯ ปฏิสนฺถารคารวตาติ ธมฺมามิสวเสน ทุวิเธ ปฏิสนฺถาเร ครุภาโวฯ สตฺถา ครุ อสฺสาติ สตฺถุครุฯ ธมฺโม ครุ อสฺสาติ ธมฺมครุฯ ติพฺพคารโวติ พหลคารโวฯ ปฏิสนฺถาเร คารโว อสฺสาติ ปฏิสนฺถารคารโวฯ ตติเย สปฺปติสฺโสติ สเชฏฺฐโก สคารโวฯ หิโรตฺตปฺปํ ปเนตฺถ มิสฺสกํ กถิตํฯ

4. มหาโมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา

[34] จตุตฺเถ ติสฺโส นาม ภิกฺขูติ เถรสฺเสว สทฺธิวิหาริโกฯ มหิทฺธิโก มหานุภาโวติ อิชฺฌนฏฺเฐน มหตี อิทฺธิ อสฺสาติ มหิทฺธิโกฯ อนุผรณฏฺเฐน มหา อานุภาโว อสฺสาติ มหานุภาโวฯ จิรสฺสํ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, อิมํ ปริยายมกาสีติ เอวรูปํ โลเก ปกติยา ปิยสมุทาหารวจนํ โหติฯ โลกิยา หิ จิรสฺสํ อาคตมฺปิ อนาคตปุพฺพมฺปิ มนาปชาติยํ อาคตํ ทิสฺวา ‘‘กุโต ภวํ อาคโต, จิรสฺสํ ภวํ อาคโต, กถํ เต อิธาคมนมคฺโค ญาโต, กิํ มคฺคมูฬฺโหสี’’ติอาทีนิ วทนฺติฯ อยํ ปน อาคตปุพฺพตฺตาเยว เอวมาหฯ เถโร หิ กาเลน กาลํ พฺรหฺมโลกํ คจฺฉติเยวฯ ตตฺถ ปริยายมกาสีติ วารํ อกาสิฯ ยทิทํ อิธาคมนายาติ โย อยํ อิธาคมนาย วาโร, ตํ จิรสฺสํ อกาสีติ วุตฺตํ โหติฯ อิทมาสนํ ปญฺญตฺตนฺติ มหารหํ พฺรหฺมปลฺลงฺกํ ปญฺญาเปตฺวา เอวมาหฯ อเวจฺจปฺปสาเทนาติ อธิคเตน อจเลน มคฺคปฺปสาเทนฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต โสตาปตฺติมคฺคญาณํ กถิตํฯ

5. วิชฺชาภาคิยสุตฺตวณฺณนา

[35] ปญฺจเม วิชฺชาภาคิยาติ วิชฺชาโกฏฺฐาสิกาฯ อนิจฺจสญฺญาติ อนิจฺจานุปสฺสนาญาเณ อุปฺปนฺนสญฺญาฯ อนิจฺเจ ทุกฺขสญฺญาติ ทุกฺขานุปสฺสนาญาเณ อุปฺปนฺนสญฺญาฯ ทุกฺเข อนตฺตสญฺญาติ อนตฺตานุปสฺสนาญาเณ อุปฺปนฺนสญฺญาฯ ปหานสญฺญาติ ปหานานุปสฺสนาญาเณ อุปฺปนฺนสญฺญาฯ วิราคสญฺญาติ วิราคานุปสฺสนาญาเณ อุปฺปนฺนสญฺญาฯ นิโรธสญฺญาติ นิโรธานุปสฺสนาญาเณ อุปฺปนฺนสญฺญาฯ

6. วิวาทมูลสุตฺตวณฺณนา

[36] ฉฏฺเฐ วิวาทมูลานีติ วิวาทสฺส มูลานิฯ โกธโนติ กุชฺฌนลกฺขเณน โกเธน สมนฺนาคโตฯ อุปนาหีติ เวรอปฺปฏินิสฺสคฺคลกฺขเณน อุปนาเหน สมนฺนาคโตฯ อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานนฺติ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท กถํ เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตติ? โกสมฺพกกฺขนฺธเก วิย ทฺวีสุ ภิกฺขูสุ วิวาทํ อาปนฺเนสุ ตสฺมิํ วิหาเร เตสํ อนฺเตวาสิกา วิวทนฺติ, เตสํ โอวาทํ คณฺหนฺโต ภิกฺขุนิสงฺโฆ วิวทติฯ ตโต เตสํ อุปฏฺฐากา วิวทนฺติ, อถ มนุสฺสานํ อารกฺขเทวตา ทฺเว โกฏฺฐาสา โหนฺติฯ ตถา ธมฺมวาทีนํ อารกฺขเทวตา ธมฺมวาทินิโย โหนฺติ, อธมฺมวาทีนํ อธมฺมวาทินิโยฯ ตโต อารกฺขเทวตานํ มิตฺตา ภุมฺมเทวตา ภิชฺชนฺติฯ เอวํ ปรมฺปราย ยาว พฺรหฺมโลกา ฐเปตฺวา อริยสาวเก สพฺเพ เทวมนุสฺสา ทฺเว โกฏฺฐาสา โหนฺติฯ ธมฺมวาทีหิ ปน อธมฺมวาทิโนว พหุตรา โหนฺติฯ ตโต ยํ พหุเกหิ คหิตํ, ตํ คจฺฉนฺติฯ ธมฺมํ วิสฺสชฺเชตฺวา พหุตราว อธมฺมํ คณฺหนฺติฯ เต อธมฺมํ ปุรกฺขตฺวา วิหรนฺตา อปาเย นิพฺพตฺตนฺติฯ เอวํ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย โหติฯ อชฺฌตฺตํ วาติ ตุมฺหากํ อพฺภนฺตรปริสายฯ พหิทฺธาติ ปเรสํ ปริสายฯ

มกฺขีติ ปเรสํ คุณมกฺขนลกฺขเณน มกฺเขน สมนฺนาคโตฯ ปฬาสีติ ยุคคฺคาหลกฺขเณน ปฬาเสน สมนฺนาคโตฯ อิสฺสุกีติ ปรสฺส สกฺการาทีนิ อิสฺสายนลกฺขณาย อิสฺสาย สมนฺนาคโตฯ มจฺฉรีติ อาวาสมจฺฉริยาทีหิ สมนฺนาคโตฯ สโฐติ เกราฏิโกฯ มายาวีติ กตปฏิจฺฉาทโกฯ ปาปิจฺโฉติ อสนฺตสมฺภาวนิจฺฉโก ทุสฺสีโลฯ มิจฺฉาทิฏฺฐีติ นตฺถิกวาที, อเหตุวาที, อกิริยวาทีฯ สนฺทิฏฺฐิปรามาสีติ สยํ ทิฏฺฐเมว ปรามสติฯ อาธานคฺคาหีติ ทฬฺหคฺคาหีฯ ทุปฺปฏินิสฺสคฺคีติ น สกฺกา โหติ คหิตํ วิสฺสชฺชาเปตุํฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏเมว กถิตํฯ

7. ทานสุตฺตวณฺณนา

[37] สตฺตเม เวฬุกณฺฑกีติ เวฬุกณฺฑกนครวาสินีฯ ฉฬงฺคสมนฺนาคตนฺติ ฉหิ คุณงฺเคหิ สมนฺนาคตํฯ ทกฺขิณํ ปติฏฺฐาเปตีติ ทานํ เทติฯ ปุพฺเพว ทานา สุมโนติ ทานํ ทสฺสามีติ มาสฑฺฒมาสโต ปฏฺฐาย โสมนสฺสปฺปตฺโต โหติฯ เอตฺถ หิ ปุพฺเพเจตนา ทสฺสามีติ จิตฺตุปฺปาทกาลโต ปฏฺฐาย ‘‘อิโต อุฏฺฐิเตน ทานํ ทสฺสามี’’ติ เขตฺตคฺคหณํ อาทิํ กตฺวา จินฺเตนฺตสฺส ลพฺภติฯ ททํ จิตฺตํ ปสาเทตีติ เอวํ วุตฺตา มุญฺจเจตนา ปน ทานกาเลเยว ลพฺภติฯ ทตฺวา อตฺตมโน โหตีติ อยํ ปน อปรเจตนา อปราปรํ อนุสฺสรนฺตสฺส ลพฺภติฯ วีตราคาติ วิคตราคา ขีณาสวาฯ ราควินยาย วา ปฏิปนฺนาติ ราควินยปฏิปทํ ปฏิปนฺนาฯ อุกฺกฏฺฐเทสนา เจสา, น เกวลํ ปน ขีณาสวานํ, อนาคามิ-สกทาคามิ-โสตาปนฺนานมฺปิ อนฺตมโส ตทหุปพฺพชิตสฺส ภณฺฑคาหกสามเณรสฺสาปิ ทินฺนา ทกฺขิณา ฉฬงฺคสมนฺนาคตาว โหติฯ โสปิ หิ โสตาปตฺติมคฺคตฺถเมว ปพฺพชิโตฯ

ยญฺญสฺส สมฺปทาติ ทานสฺส ปริปุณฺณตาฯ สญฺญตาติ สีลสญฺญเมน สญฺญตาฯ สยํ อาจมยิตฺวานาติ อตฺตนาว หตฺถปาเท โธวิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวาฯ สเกหิ ปาณิภีติ อตฺตโน หตฺเถหิฯ สเยหีติปิ ปาโฐฯ สทฺโธติ รตนตฺตยคุเณ สทฺทหนฺโตฯ มุตฺเตน เจตสาติ ลาภมจฺฉริยาทีหิ วิมุตฺเตน จิตฺเตนฯ อพฺยาปชฺฌํ สุขํ โลกนฺติ นิทฺทุกฺขํ อุฬารสุขโสมนสฺสํ เทวโลกํฯ

8. อตฺตการีสุตฺตวณฺณนา

[38] อฏฺฐเม อทฺทสํ วา อสฺโสสิํ วาติ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา มา อทฺทสํ, อสุกสฺมิํ นาม ฐาเน วสตีติ มา อสฺโสสิํ, กเถนฺตสฺส วา วจนํ มา อสฺโสสิํฯ กถญฺหิ นามาติ เกน นาม การเณนฯ อารมฺภธาตูติ อารภนวเสน ปวตฺตวีริยํฯ นิกฺกมธาตูติ โกสชฺชโต นิกฺขมนสภาวํ วีริยํฯ ปรกฺกมธาตูติ ปรกฺกมสภาโวฯ ถามธาตูติ ถามสภาโวฯ ฐิติธาตูติ ฐิติสภาโวฯ อุปกฺกมธาตูติ อุปกฺกมสภาโวฯ สพฺพํ เจตํ เตน เตนากาเรน ปวตฺตสฺส วีริยสฺเสว นามํฯ

9-10. นิทานสุตฺตาทิวณฺณนา

[39-40] นวเม กมฺมานนฺติ วฏฺฏคามิกมฺมานํฯ สมุทยายาติ ปิณฺฑกรณตฺถายฯ นิทานนฺติ ปจฺจโยฯ โลภเชนาติ โลภโต ชาเตนฯ น ปญฺญายนฺตีติ ‘‘เอวรูเปน กมฺเมน นิพฺพตฺตา’’ติ น ทิสฺสนฺติฯ สุกฺกปกฺเข กมฺมานนฺติ วิวฏฺฏคามิกมฺมานํฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ ทสเม นิจุลวเนติ มหามุจลินฺทวเนฯ สทฺธมฺโมติ สาสนสทฺธมฺโมฯ

11. ทารุกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนา

[41] เอกาทสเม เจโตวสิปฺปตฺโตติ จิตฺตวสิภาวํ ปตฺโตฯ ปถวีตฺเวว อธิมุจฺเจยฺยาติ ถทฺธาการํ ปถวีธาตูติ สลฺลกฺเขยฺยฯ ยํ นิสฺสายาติ ยํ วิชฺชมานํ ถทฺธาการํ ปถวีธาตุํ นิสฺสาย อมุํ ทารุกฺขนฺธํ ปถวีตฺเวว อธิมุจฺเจยฺย, สา เอตฺถ ปถวีธาตุ อตฺถีติฯ อิมินา นเยน เสสปทานิปิ เวทิตพฺพานิฯ ยเถว หิ ตสฺมิํ ถทฺธาการา ปถวีธาตุ อตฺถิ, เอวํ ยูสาการา อาโปธาตุ, อุณฺหาการา เตโชธาตุ, วิตฺถมฺภนาการา วาโยธาตุ, รตฺตวณฺณมฺหิ สาเร ปทุมปุปฺผวณฺณา สุภธาตุ, ปูติภูเต จุณฺเณ เจว เผคฺคุปปฏิกาสุ จ อมนุญฺญวณฺณา อสุภธาตุ, ตํ นิสฺสาย อมุํ ทารุกฺขนฺธํ อสุภนฺเตฺวว อธิมุจฺเจยฺย สลฺลกฺเขยฺยาติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต มิสฺสกวิหาโร นาม กถิโตฯ

12. นาคิตสุตฺตวณฺณนา

[42] ทฺวาทสเม คามนฺตวิหารินฺติ คามนฺตเสนาสนวาสิํฯ สมาหิตํ นิสินฺนนฺติ ตสฺมิํ คามนฺตเสนาสเน สมาธิํ อปฺเปตฺวา นิสินฺนํฯ อิทานิมนฺติ อิทานิ อิมํฯ สมาธิมฺหา จาเวสฺสตีติ สมาธิโต อุฏฺฐาเปสฺสติฯ น อตฺตมโน โหมีติ น สกมโน โหมิฯ ปจลายมานนฺติ นิทฺทายมานํฯ เอกตฺตนฺติ เอกสภาวํ, เอกคฺคตาภูตํ อรญฺญสญฺญํเยว จิตฺเต กริสฺสตีติ อตฺโถฯ อนุรกฺขิสฺสตีติ อนุคฺคณฺหิสฺสติฯ อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ วิโมเจสฺสตีติ อญฺญสฺมิํ กาเล อวิมุตฺตํ จิตฺตํ อิทานิ ปญฺจหิ วิมุตฺตีหิ วิโมจยิสฺสติฯ ริญฺจตีติ วชฺเชติ วิสฺสชฺเชติฯ ปฏิปณาเมตฺวาติ ปนุทิตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวาฯ อุจฺจารปสฺสาวกมฺมายาติ อุจฺจารปสฺสาวกรณตฺถายฯ อิมินา เอตฺตเกน ฐาเนน สตฺถารา อรญฺญเสนาสนสฺส วณฺโณ กถิโตฯ สุตฺตสฺส ปน ปฐมโกฏฺฐาเส ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวาติฯ

เทวตาวคฺโค จตุตฺโถฯ